ایران؛ نهمین تولید‌کننده بزرگ مولیبدن جهان

گمرک ایران از صادرات حدود 450 هزار دلار سنگ مولیبدن و کنسانتره‌های آن و همچنین 75 میلیون دلار فرومولیبدن در سال 1390 خبر داده و در همین حال سازمان زمین‌شناسی آمریکا نیز ایران را با 3700 تن تولید به‌عنوان نهمین تولیدکننده بزرگ مولیبدن در جهان معرفی کرده است.

این آمار و ارقام حاکی از اهمیت مولیبدن در ایران است. با این وجود شاید کمتر کسی درباره مولیبدن و کاربردهای آن اطلاعات داشته باشد.
در ایران فعالیت‌ها در حوزه تولید و فرآوری مولیبدن بیشتر در سایه فعالیت‌های صنعت مس قرار گرفته و شاید به همین دلیل بسیاری از مردم درباره مولیبدن و کاربردهای آن اطلاعاتی نداشته باشند.
عنصر مولیبدن در سال 1778 توسط کارل ویلهلم شیله، دانشمند سوئدی کشف شد اما تا چند سال پس از آن، مولیبدنیت تنها در حد آزمایشگاهی کار می‌شد. نخستین کاربرد اصلی مولیبدن در جنگ جهانی اول بود. در آن زمان مولیبدن به فولاد افزوده می‌شد و نتیجه آن تولید فولادهای مقاوم در حرارت‌های بالا بود که در زره‌پوش‌ها و موتور هواپیماها استفاده می‌شد.اصلی‌ترین منبع مولیبدنیت در قرن 19معدنی در نروژ بود. در این معدن مولیبدنیت به‌طور دستی تغلیظ می‌شد. همزمان با جنگ جهانی اول تقاضای مولیبدن افزایش یافت و رشد سریع معدن نروژی نمی‌‌توانست به تنهایی نیاز جنگ را برآورده سازد.
در سال 1933 چند شرکت معدنی فرآیند تولید مولیبدن از مس را آغاز کردند و به این ترتیب دوره تولید مولیبدن به عنوان محصول فرعی مس آغاز شد. در طول جنگ جهانی دوم آمریکا حدود 90 درصد مولیبدن مصرفی دنیا را تامین می‌کرد. سایر کشورهای بزرگ تولیدکننده مولیبدن نیز شیلی، مکزیک و نروژ بودند. در طول سال‌های پایانی دهه 1970 قیمت بالای مولیبدن شرکت‌ها را به گشایش معادن جدید و توسعه فناوری‌های تولید جانبی مولیبدن ترغیب کرد.
عنصری که به صورت خالص یافت نمی‌شود

مولیبدن به صورت خالص در طبیعت یافت نمی‌شود و کانی‌های معروف آن مولیبدنیت، ولفنیت، پوولیت، فری مولیبدنیت و مولیبدیت هستند. سایر کانی‌های مولیبدن شامل آکرماتیت، بلونزیت، چیلاژیت، ائوسیت، ایلسمانیت، ژوردیسیت، کواک و نییت، لیندگرنیت و پانریت هستند. هرچند این کانی‌ها از اهمیت تجاری برخوردار نیستند.
نام مولیبدنیم از واژه یونانی (Molybdos) به معنی شبیه سرب گرفته شده است. زیرا مولیبدنیم به صورت آزاد در طبیعت یافت نمی‌شود. مولیبدنیم فلزی است به رنگ سفید متمایل به خاکستری یا سفید- نقره‌ای که دارای بیشترین نقطه ذوب در بین عناصر دیگر است. نقطه جوش آن 4612 درجه سانتیگراد و نقطه ذوب آن نیز 2617 درجه سانتیگراد است. در حالت توده‌ای این عنصر دارای خواص فلزی تیپیک و رنگ سفید نقره‌ای درخشنده بوده و درحالت پودری مولیبدن به رنگ خاکستری تیره است.

از فولادسازی تا هسته‌ای
90 درصد مولیبدنیم در تهیه آلیاژهای با مقاومت بالا و فولادهای ویژه استفاده می‌شود که در صنایع مربوط به سرعت‌های زیاد، 
ضد زنگ، آلیاژهای مخصوص، صنایع هوایی، در فضاپیما و بخش‌های موشک و ریخته‌گری استفاده می‌شود.
آلیاژهای حاوی مولیبدن مقاومت بالایی در برابر گرما و خوردگی دارند. مولیبدن بیشتر به‌عنوان فلز آلیاژی در فولاد،‌آهن ریخته‌گری و ابرآلیاژها به منظور افزایش سختی‌پذیری، مقاومت، شدت و مقاومت در برابر زنگ‌زدگی استفاده می‌شود. بیش از 80 درصد از آندهای اشعهX  چرخشی که در کلینیک‌های تشخیص طبی بکار برده می‌شوند، از آلیاژهای مولیبدن تشکیل شده‌اند.
در دمای بالا مولیبدن با ابرآلیاژهای آهن، نیکل و کبالت، سرامیک و سایر فلزات دیرگداز (تنگستن، تانتالیوم و نیوبیوم) رقابت می‌کند. ابرآلیاژها را می‌توان در دماهای تا 1200 درجه سانتیگراد استفاده کرد.مولیبدن به‌عنوان یک کاتالیزور در صنعت نفت بخصوص در کاتالیزورهایی برای جابه‌جایی سولفورهای آلی از محصولات نفتی استفاده می‌شود. همچنین از مولیبدن در صنعت ایزوتوپ هسته‌ای نیز استفاده می‌شود. مولیبدن به‌‌عنوان رنگدانه از قرمز- زرد تا نارنجی قرمز روشن در رنگ‌سازی، جوهرها، پلاستیک‌ها و صنایع لاستیک استفاده می‌شود. مولیبدن در کاربردهای الکترونیک بخصوص در هدایت لایه‌های فلزی در ترانزیستور نازک فیلم استفاده می‌شود. در گذشته مولیبدنیم در صنعت لامپ کاربرد داشت. مولیبدن علاوه بر صنعت سرامیک، در فرآیندهای الکتریکی (به‌عنوان مثال در لامپ‌های هالوژن) نیز کاربرد دارد. کاربردهای مولیبدن در صنایع الکترونیک نیز رو به گسترش است.مولیبدن در مقابل خوردگی توسط بیشتر شیشه‌ها مقاوم است و بنابراین به‌عنوان ماده الکترودی در کوره‌های ذوب شیشه به کار برده می‌شود. شیشه‌هایی که در چنین کوره‌هایی تهیه می‌شوند از کیفیت بالاتری نسبت به شیشه‌های تولید شده در کوره‌های سوختی برخوردار است و همچنین فرآیند تولید شیشه با استفاده از مولیبدن مقبولیت زیست‌محیطی بیشتری دارد. 80 درصد مولیبدن در دنیای غرب در صنایع‌آهن و فولاد مصرف می‌شود.

ایران؛ نهمین تولیدکننده بزرگ  مولیبدن جهان
براساس اعلام سازمان زمین‌شناسی آمریکا کشورهای چین، آمریکا، شیلی، پرو، مکزیک، کانادا، ارمنستان، روسیه، ایران و مغولستان 10 تولیدکننده بزرگ مولیبدن در جهان در سال 2011 بودند. چین، آمریکا و شیلی نیز دارای بیشترین ذخائر مولیبدن در جهان هستند.
میزان ذخیره پایه و اقتصادی مولیبدنیوم در ایران طی سال‌های 1997 تا 2004 به ترتیب 140 و 50 تن برآورد شده است. همچنین میانگین تولید مولیبدنیوم در ایران در همین دوره 1190 تن بوده که از 1200 تن در سال 1995 به 600 تن در سال 1998، 1600 تن در سال 2001 و 1400 تن در سال 2004 رسید. سازمان زمین‌شناسی آمریکا در آخرین گزارش خود تولید مولیبدن ایران را در سال 2011 معادل 3700 تن اعلام کرد. اگرچه به گفته مدیرعامل شرکت ملی صنایع مس ایران تولید مولیبدن ایران در سال 1390 به حدود 5000 تن رسید. در همین حال این سازمان ذخیره مولیبدن ایران را نیز بیش از 50 هزار تن اعلام کرده است.
معدن مس نوچون در منطقه پاریز و در نزدیکی سرچشمه استان کرمان دارای بزرگ‌ترین ذخیره فلز مولیبدن در ایران است. این معدن در مجموع دارای 80 میلیون تن ماده معدنی مس است.  میزان ذخیره مولیبدن در معدن نوچون به 268میلیون تن می‌رسد. بهره‌برداری از این معدن بر‌عهده شرکت ملی صنایع مس ایران است.

محمد جواد به آبادی